Tên gọi, danh pháp
Tên Tiếng Việt: Bọ cạp nước; Bò cạp nước; Cây cốt khí; Cây quả canhkina; Sac phlê; Krêête; Rich chopeu (Campuchia); Brai xiêm; May khoum (Viên chăn), Ô môi.
Tên khoa học: Cassia grandis L.f., thuộc Họ Đậu – Fabaceae.
Đặc điểm tự nhiên
Ô môi là cây gỗ to, cao từ 7 đến 15 m. Cây phân cành lớn, vỏ thân nhẵn, cành mọc ngang thẳng. Những cành non có lông màu rỉ sắt, cành già màu nâu đen. Lá có kích thước lớn, kép lông chim chẵn, gồm 5 đến 16 đôi lá chét phụ dạng thuôn dài tròn cả hai đầu. Lá có hình giống quả trám, chiều rộng từ 4 – 8 cm, chiều dài từ 7 – 12 cm, có phủ lông mịn, màu xanh bóng, gân rõ.
Hoa ô môi có màu hồng tươi, mọc ở nách những lá đã rụng. Cụm hoa nở rộ khi lá rụng, mọc thành chùm dài, xếp thưa, thõng, màu hồng đậm, chiều dài khoảng 20 – 40 cm.
Quả có hình trụ cứng, dẹt, hơi cong như lưỡi liềm, màu nâu đen nhạt, chiều dài từ 20 – 60 cm, chiều rộng từ 2 – 3 cm, đường kính 3 – 4 cm. Đầu quả có mỏm nhọn và nhỏ, phần cuống ngắn, không mở. Quả có 50 – 60 ô nhỏ, phân cách nhau bởi lớp màng mỏng màu trắng nhạt. Mỗi ô chứa 1 hạt dẹt cứng màu vàng. Quanh hạt có lớp cơm mềm, đặc sền sệt, màu nâu đen hay nâu đỏ, vị ngọt, mùi hắc, lúc tươi hơi có vị chua, khi khô có màu sẫm. Khi quả chín khô, hạt long ra tạo thành tiếng kêu đặc biệt khi lúc lắc quả.
Phân bố, thu hái, chế biến
Cây có nguồn gốc từ các nước phía Nam của châu Mỹ, nay được trồng khắp các nước nhiệt đới trên thế giới. Cây có các đặc điểm thân cành to, hoa đẹp nên được trồng làm cây lấy bóng mát và làm cảnh ở nhiều nước trên thế giới.
Ở Việt Nam, ô môi mọc hoang chủ yếu ở các tỉnh phía Nam, nhất là các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long để làm dược liệu và lấy bóng mát. Cây được trồng nhiều ở một số nơi ở miền Bắc nước ta. Đây là loài cây ưa đất ẩm, tại nước ta cây được trồng vào mùa khô khi cây rụng lá. Mùa ra hoa từ tháng 2 đến tháng 3. Mùa quả vào mùa đông.
Bộ phận sử dụng
Bộ phận dùng của cây ô môi gồm quả, lá và rễ. Người dân thường hái quả chín về dùng với tên quả “canhkina” để lấy cơm quả, có lẽ vì thấy rượu ngâm quả này có màu đỏ như màu rượu canhkina. Quả ô môi thường được thu hái vào mùa thu, khi quả chín đều. Sau khi thu hái quả về, người dân bỏ vỏ, bỏ phần hạt và chỉ lấy cùi ngâm rượu, dùng dần.
Lá và vỏ cây ô môi thu hái quanh năm, thường được dùng tươi.
