Bệnh alpha Thalassemia: Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán, phòng ngừa

Bệnh alpha thalassemia là một trong những bệnh di truyền phổ biến nhất, đây là nguyên nhân gây thiếu máu, tan máu hàng đầu ở trẻ em. Khoảng 5% dân số thế giới là người mang gen bệnh. Alpha thalassemia là bệnh di truyền lặn ở trên nhiễm sắc thể thường, bệnh đặc trưng bởi sự suy giảm hoặc thiếu hụt tổng hợp chuỗi alpha globin trong phân tử Hemoglobin.

Bệnh alpha thalassemia là gì?

Bệnh alpha thalassemia là một trong những bệnh di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường, đặc trưng bởi sự suy giảm hoặc thiếu hụt tổng hợp chuỗi alpha globin ở trong phân tử Hemoglobin. Mọi người đều có gen tạo ra huyết sắc tố. Huyết sắc tố được tìm thấy trong các tế bào hồng cầu và vận chuyển oxy trong cơ thể. Một người có đặc điểm alpha thalassemia tạo ra lượng huyết sắc tố ít hơn bình thường.

Gen chịu trách nhiệm cho bệnh alpha thalassemia được gọi là gen alpha-globin. Hầu hết mọi người đều có 4 bản sao của gen này (2 bản sao từ mỗi người cha và mẹ). Tuy nhiên, một số người có ít hơn 4 bản sao. Điều này có thể ảnh hưởng đến loại và số lượng huyết sắc tố được tạo ra. (1)

Tại Việt Nam, việc nghiên cứu bệnh α-thalassemia mới bắt đầu từ năm 1985. Từ năm 2008 đến 2010, phân tích gen α-globin mới bắt đầu được tiến hành. Xác định các đột biến gây bệnh, mối liên quan giữa kiểu gen và kiểu hình của bệnh α-thalassemia, đóng vai trò quan trọng trong vấn đề tiên lượng mức độ nặng của bệnh và đưa ra các quyết định điều trị, theo dõi phù hợp.

Đặc biệt, phân tích kiểu gen là cơ sở thiết yếu cho tư vấn di truyền cho các cặp vợ chồng là người mang gen bệnh và chẩn đoán trước sinh bệnh α-thalassemia. Đây được xem là biện pháp hiệu quả và cần thiết để phòng bệnh

Phân loại bệnh alpha thalassemia

Alpha Thalassemia gồm 4 gen (của hai bản sao HBA1 và HBA2) nằm ở trên NST 16. Việc mất hoặc đột biến ở một hoặc nhiều gen trong 4 gen alpha thalassemia gây nên sự giảm sản xuất alpha glopin. Mức độ gen bị ảnh hưởng càng nhiều thì cơ thể tạo ra alpha globin càng ít.

Việc phân loại bệnh alpha thalassemia sẽ dựa trên số gen bị mất. Hiện các loại bệnh phổ biến bao gồm: (2)

• Silent Carrier State hay còn gọi là thể ẩn: có 1 gen bị ảnh hưởng và 3 gen alpha-glopin hoạt động. Người mang mầm bệnh ẩn thường có các tế bào hồng cầu bình thường hoặc hơi nhỏ. Trường hợp này thường không cần điều trị nhưng có thể truyền gen bị ảnh hưởng cho thế hệ con cái. Xét nghiệm máu định kỳ không phát hiện ra người mang mầm bệnh ẩn. Người mang mầm bệnh ẩn chỉ có thể được xác nhận bằng xét nghiệm di truyền.
• Alpha Thalassemia Trait: người mắc thể này có 2 gen bị ảnh hưởng. Xét nghiệm máu định kỳ cho thấy các tế bào hồng cầu nhỏ và cũng có thể chỉ ra bệnh thiếu máu nhẹ và không đáp ứng với chất bổ sung sắt. Bệnh nhân thường không cần điều trị. Cần xét nghiệm di truyền để xác nhận đặc điểm alpha thalassemia.
• Hb Constant Spring (Hb CS): khi một gen alphaglobin tạo ra một loại huyết sắc tố khác (Hb CS) không hoạt động tốt như huyết sắc tố thông thường. Những người mang mầm bệnh có thể có những thay đổi nhỏ về hồng cầu hoặc hoàn toàn không có. Trường hợp này thường không cần điều trị. Việc xét nghiệm máu định kỳ không phát hiện được Hb CS. Đặc điểm này chỉ có thể được xác nhận bằng xét nghiệm di truyền.
• Gen Triplicated alpha: những người có đặc điểm này có nhiều hơn 4 gen alpha-globin. Các gen alpha bổ sung không được phát hiện bằng cách kiểm tra định kỳ. Thử nghiệm di truyền là cần thiết để xác nhận sự hiện diện của các gen alpha bổ sung. Các bản sao bổ sung của gen alpha globin ở một người có đặc điểm beta-thalassemia có thể gây thiếu máu nghiêm trọng, có thể cần phải truyền máu.
• Homozygous Hb Constant Spring: những người có đặc điểm này có 2 gen alpha-globin hoạt động bình thường và hai gen alpha tạo ra Hb Constant Spring. Điều này gây ra thiếu máu nhẹ và có thể dẫn đến lá lách hoặc gan to. Có thể cần điều trị. Thai nhi mắc bệnh này cần được theo dõi các dấu hiệu thiếu máu trầm trọng.
• Bệnh Hb H: những người mắc bệnh này có 1 gen alpha-globin hoạt động. Điều này gây ra tình trạng thiếu máu từ nhẹ đến trung bình. Có thể cần điều trị và tránh dùng một số loại thuốc. Cần xét nghiệm di truyền để xác nhận bệnh Hb H.
• Bệnh Hb H-Constant Spring: những người mắc bệnh này có 1 gen alpha-globin hoạt động. Tình trạng này xảy ra khi một người có cả hai đặc điểm alpha thalassemia và Hb CS. Thiếu máu từ trung bình đến nghiêm trọng. Có thể cần điều trị và tránh dùng một số loại thuốc. Thai nhi bị mắc bệnh này cần được theo dõi các dấu hiệu thiế máu trầm trọng.
• Alpha Thalassemia Major là tình trạng nghiêm trọng nhất xảy ra khi một em bé đang phát triển không có gen alpha hoạt động. Cả hai người cha và mẹ phải mang đặc điểm alpha thalassemia thì em bé mới có nguy cơ mắc bệnh ATM. Căn bệnh này sẽ gây tử vong cho thai nhi nếu không được điều trị. ATM cũng có thể gây ra các vấn đề nghiêm trọng trong thai kỳ và có thể khiến người mẹ tử vong.

Bệnh có phổ biến hay không?

Alpha-thalassemia là một trong những bất thường di truyền huyết sắc tố phổ biến nhất. Đặc điểm alpha thalassemia phổ biến hơn ở những người có tổ tiên là Trung Quốc, Đông Nam Á, Địa Trung Hải, Trung Đông, Ấn Độ Châu Á và Châu Phi. Nhiều người mang bệnh có cuộc sống bình thường ở hầu hết mọi khía cạnh và không được chẩn đoán phát hiện bệnh cho tới khi trưởng thành.

Nguyên nhân gây bệnh tan máu bẩm sinh thể alpha

Alpha Thalassaemia được di truyền từ cha/mẹ cho con cái ở trong gen. Gen có những thông tin về các đặc tính của con người chẳng hạn như màu mắt, màu tóc và huyết sắc tố. (3)

Đôi khi, gen bị biến đổi và gây ra tình trạng bệnh tật. Alpha thalassemia gây ra bởi một đột biến (hoặc thay đổi) trong gen kiểm soát lượng alpha globin tạo ra. Hemoglobin được tạo thành từ hai alpha globin và hai beta globin. Trong bệnh alpha thalassemia, cơ thể tạo ra ít alpha globin hơn beta globin do đột biến gen. Sự mất cân bằng alpha và beta globin gây thiếu máu và dẫn đến các vấn đề y tế khác từ bệnh alpha thalassemia.

Người mắc bệnh alpha thalassemia có sự thay đổi (hoặc đột biến) trong gen alpha globin khiến lượng alpha globin được tạo ra ít hơn bình thường. Sự sụt giảm alpha globin gây mất cân bằng lượng alpha và beta globin. Sự mất cân bằng này gây ra bệnh thiếu máu và các vấn đề y tế khác của bệnh alpha thalassemia.

Triệu chứng thalassemia alpha

Triệu chứng bệnh alpha thalassemia sẽ phụ thuộc vào từng thể mà người bệnh mắc phải. Ở trường hợp thể ẩn hoặc thể nhẹ, người mang bệnh vẫn phát triển và sinh hoạt như người bình thường hoặc bị thiếu máu rất nhẹ.

Với người bệnh huyết sắc tố H và alpha thalassemia thể nặng có các triệu chứng thiếu máu, chẳng hạn như:

• Mệt mỏi;
• Da nhợt nhạt;
• Hụt hơi;
• Nhịp tim nhanh;
• Vàng da, vàng mắt;
• Hay ủ rủ và cái kỉnh;
• Phát triển chậm, dậy thì muộn;
• Hình dạng của xương mặt và đầu bị biến đổi;

Những người mắc bệnh huyết sắc tố H và alpha thalassemia thể nặng cũng tích tụ thêm sắt trong cơ thể, do chính căn bệnh này hoặc do truyền máu thường xuyên. Bổ sung sắt có thể làm tổn thưởng chức năng tim, gan và hệ thống nội tiết.

Biến chứng có thể gặp phải

Bệnh có nguy hiểm không và để lại những biến chứng gì là vấn đề mà nhiều độc giả quan tâm. Những người mắc bệnh alpha thalassemia có thể gặp các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác, bao gồm: (4)

• Biến dạng xương do những thay đổi trong tủy xương.
• Thiếu máu có thể dẫn tới to lá lách, các bác sĩ có thể cần phải cắt bỏ lá lách nếu nó quá to hoặc gây đau. Điều này cũng tăng nguy cơ nhiễm khuẩn lên cao hơn sau khi bệnh nhân phải cắt bỏ lá lách.
• Dị dạng xương, xương dễ gãy hơn do bệnh tác động lên tủy xương, khiến phần xương dài hơn, nhỏ hơn và giòn hơn.
• Bệnh tiểu đường do tổn thương tuyến tụy và hệ thống nội tiết

Phương pháp chẩn đoán

Theo thống kê của Bệnh viện và truyền máu huyết học trung ương, ước tính có khoảng 13 triệu người tại Việt Nam mang gen đột biến thalassemia thể ẩn. Vậy bên các trẻ sau sinh được khuyến khích lấy máu gót chân để làng lọc bệnh.

Nếu kết quả cho thấy nguy cơ cao bệnh liên quan đến hemoglobin, bé em cần phải được lấy mẫu để làm xét nghiệm gen chuyên sau giúp chẩn đoán bệnh Thalassemia. Từ đó sẽ có phương án điều trị kịp thời, thích hợp và giảm thiểu các biến chứng xảy ra cho trẻ.

Trong trường hợp phụ nữ đang mang thai và lo lắng em bé bị thalassemia, cả bố và mẹ cần làm xét nghiệm thalassemia. Nếu kết quả thu về là cả bố và mẹ đều mang gen đột biến alpha thalassemia, bác sĩ sẽ tư vấn thực hiện xét nghiệm chẩn đoán trước sinh như:

• Sinh thiết gai nhau: được thực hiện từ tuần thứ 11 của thai kỳ. Xét nghiệm này được thực hiện bằng cách lấy một mẫu nhỏ nhau thai.
• Chọc ối: kỹ thuật này thường thực hiện ở tuần 16 của thai kỳ. Chọc ối được thực hiện bằng cách dùng kim hút một ít dịch ối xung quanh thai nhi.

Trẻ lớn và người lớn có thể được chẩn đoán sau khi xét nghiệm máu định kỳ hoặc sau khi có dấu hiệu thiếu máu. Các xét nghiệm máu có thể bao gồm:

• CBC (công thức máu toàn phần).
• Điện di huyết sắc tố để xem xét các loại huyết sắc tố được tạo ra.
• Xét nghiệm gen.

Điều trị bệnh alpha thalassemia

Người bị bệnh alpha thalassemia thể nhẹ hoặc thể ẩn có thể không cần điều trị. Với người mắc bệnh ở thể nặng cần được chăm sóc y tế suốt đời bao gồm truyền máu 2-4 tuần 1 lần và dùng thuốc để loại bỏ lượng sắt dư thừa ra khỏi cơ thể.

Với trường hợp có huyết huyết sắc tố H có thể cần truyền máu và thải sắt (key-LAY-shun) nhưng không thường xuyên như những người mắc bệnh alpha thalassemia thể nặng.

Lưu ý: Việc truyền máu và thải sắt không chữa khỏi bệnh alpha thalassemia. Một số người mắc bệnh alpha thalassemia thể nặng có thể được chữa khỏi bằng cấy ghép tủy xương (ghép tế bào gốc). Tuy nhiên việc cấy ghép tế bào gốc vẫn là một thủ tục phức tạp và chứa nhiều rủi ro. Khi thực hiện cấy ghép tủy xương, người bệnh cần phải hóa trị hoặc làm xạ trị với liều lượng cao để có thể phá bỏ đi lớp tủy xương bảo vệ. Vậy nên các bác sĩ và nhà khoa học đang nghiên cứu phát triển các phương pháp điều trị khác để giúp những người mắc bệnh alpha thalassemia.

Biện pháp phòng ngừa

Bất kỳ ai cũng có thể mang đặc điểm huyết sắc tố, ngay cả khi trong gia đình không có tiền sử mắc các bệnh về máu. Làm sao để phòng ngừa bệnh alpha thalassemia là điều mà nhiều người quan tâm.

Để phòng bệnh alpha thalassemia hiệu quả, các cặp đôi nên thực hiện khám tiền sản, làm các xét nghiệm gen để có sự lựa chọn đúng đắn khi mang thai, giúp sinh ra những em bé khỏe mạnh không mắc bệnh tan máu bẩm sinh.

Trong trường hợp khi xét nghiệm cặp đồi đều mắc gen bệnh, bác sĩ sẽ khuyến nghị thực hiện thụ tinh ống nghiệm kết hợp với sàng lọc phôi với phương pháp xét nghiệm di truyền tiền làm tổ (PGT) trước khi chuyển phôi. Việc sàng lọc phôi sẽ lựa chọn được những phôi khỏe mạnh không mang bệnh alpha thalassemia. Những phôi khỏe mạnh sau khi sàng lọc sẽ được tiến hành chuyển vào buồng tử cung của người phụ nữ.

Cặp vợ chồng dự tính có con hoặc trong thời kỳ đầu của thai kỳ, nên thử máu để xác định xem mình có phải là người có gen bệnh này hay không, nếu gia đình của một trong hai người có gốc từ những vùng như gốc Á, gốc Phi Châu, Trung Đông và vùng Địa Trung Hải; hoặc nếu gia đình họ có tiền sử bị bất cứ bệnh rối loạn máu hoặc thiếu máu nào. Xét nghiệm này rất cần thiết trong việc xác định xem có bất cứ nguy cơ nào về vấn đề em bé có bị ảnh hưởng bởi bệnh rối loạn máu di truyền hay không.

Nếu bạn là người có gen anpha thalassaemia, những người khác trong gia đình cũng có thể có gen này và có nguy cơ có con bị bệnh anpha thalassaemia dạng trầm trọng. Tất cả người khác trong gia đình và người phối ngẫu đều nên làm xét nghiệm để biết tình trạng gen của mình trước khi có con ruột. Xét nghiệm DNA được sử dụng để dò tìm người có gien anpha thalassaemia.

Chăm sóc người mắc bệnh alpha thalassemia

Làm sao để chung sống hòa bình với alpha thalassemia. Những người mắc bệnh alpha thalassemia ở thể ẩn hoặc nhẹ có thể không có triệu chứng và vẫn sinh hoạt như những người bình thường. Tuy nhiên, người mắc bệnh ở thể nhẹ hoặc ẩn nên liên hệ với bác sĩ chuyên khoa để hiểu những rủi ro và nguy cơ truyền bệnh cho thế hệ sau.

Với người bệnh thể nặng và có các triệu chứng của bệnh, điều cần làm là liên hệ với bác sĩ để tìm ra phương pháp điều trị tốt nhất, giảm các triệu chứng về thiếu máu.

Việc chăm sóc bệnh nhân alpha thalassemia cần tuân thủ kế hoạch điều trị của bác sĩ và duy trì thói quen sống khoa học lành mạnh như:

• Không tự ý dùng các chất bổ sung chứa sắt hay các vitamin khi chưa có ý kiến của bác sĩ.
• Chế độ ăn uống lành mạnh, hạn chế thực phẩm giàu chất sắt nếu lượng sắt trong máu cao.
• Bệnh có thể gây thiếu hụt axit folic vì vậy nếu bệnh nhân không nhận đủ axit folic trong chế độ dinh dưỡng hằng ngày, bác sĩ có thể đề nghị bổ sung thêm .
• Rửa tay và giữ vệ sinh thường xuyên, tránh tiếp xúc với người bị bệnh, điều này đặc biệt quan trọng, giúp tránh nhiễm trùng, đặc biệt với bệnh nhân đã thực hiện cắt lá lách.
• Tiêm phòng.

Với mục tiêu nâng cao tỷ lệ thành công trong điều trị hiếm muộn, giúp các cặp vợ chồng thuận lợi đón những em bé khỏe mạnh về nhà. IVFTA-HCM áp dụng những công nghệ mới nhất cùng phác đồ cá thể hóa trong điều trị.

Xét nghiệm sàng lọc di truyền tiền làm tổ PGT-Preimplantation Genetic Testing được biết đến là kỹ thuật chuyên sâu về di truyền bên trong phôi. Điều này giúp bác sĩ ghi nhận được những thông tin của phôi, lựa chọn phôi có bộ nhiễm sắc thể bình thường trước khi chuyển phôi. Nhờ áp dụng kỹ thuật này mà ngăn ngừa được một số bệnh di truyền cũng như giảm tỷ lệ đình chỉ thai kỳ vì các bệnh lý di truyền trong đó có bệnh tan máu bẩm sinh.

IVF Tâm Anh tiên phong trong việc xây dựng lab phôi học công nghệ cao, thiết kế lab-in-a-lab duy nhất tại Việt Nam kết hợp cùng phòng nuôi cấy phôi theo tiêu chuẩn ISO 5… đóng vai trò trọng yếu vào kết quả mang thai của khách hàng.

Những kỹ thuật khó, như kỹ thuật trưởng thành trứng non (IVM), micro-TESE, trữ giao tử số lượng ít, xét nghiệm chẩn đoán di truyền tiền làm tổ (PGT), bơm huyết tương giàu tiểu cầu tự thân, xét nghiệm sinh thiết tử cung Era test xác định chính xác ngày chuyển phôi…, những kỹ thuật mà trước đây khách hàng cần phải ra nước ngoài để thực hiện thì hiện nay có thể thực hiện ngay tại phòng lab của IVFTA.

Bệnh alpha thalassemia là một bệnh lý di truyền phổ biến ảnh hưởng đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống cũng như những nguy cơ truyền cho đời sau. Hiện nay thực hiện thụ tinh ống nghiệm kết hợp sàng lọc phôi giúp bố mẹ mang gen bệnh alpha thalassemia có thể sinh con khỏe mạnh.